Woman is de nieuwe film van Yann Arthus-Bertrand en Anastasia Mikova. Ze interviewden tweeduizend vrouwen over de hele wereld over wat het betekent om vrouw te zijn. Die vrouwen hebben soms de gruwelijkste dingen meegemaakt en leven een leven dat in niets lijkt op het mijne. Maar toch begreep ik ze. Het was alsof we iets deelden wat zo fundamenteel was dat het alle andere verschillen oversteeg.
Ben je als vrouw geboren, of ben je tot vrouw gemaakt? Er is een Franse podcast waar ik graag naar luister, en daarin is dit een standaardvraag aan de vrouwen die worden geïnterviewd. Die vrouwen hebben altijd indrukwekkende cv’s – Anne Hidalgo, de burgemeester van Parijs, werd al eens geïnterviewd, maar ook Franse actrices, auteurs, ecologen, economen, de buitenechtelijke dochter van François Mitterrand. Ze vertellen over hun werk en inspiratie, hun ideeën en visie op feminisme en dat is altijd hartstikke interessant, maar het meest interessant vind ik altijd deze vraag.
Vous êtes née femme, ou vous êtes devenue femme?
Dat is het moment waarop ik mijn oren spits. Want ik hoop dat zo’n vrouw antwoordt wat ik zelf zou antwoorden: ik ben geboren als vrouw. Tegelijkertijd hoop ik dat zij dan zal vertellen wat dat dan betekent. Wat betekent het om geboren te worden als vrouw? Wat betekent het om je primair, instinctief, van nature vrouw te voelen? Want dat is voor mij nog altijd een groot mysterie. Ik voel dat ik als vrouw ben geboren, maar ik doe er al 43 jaar over om uit te vogelen wat dat betekent.
Tot mijn teleurstelling antwoorden de meeste vrouwen dat ze vrouw zijn geworden. Misschien ook omdat ze weten waar de vraag vandaan komt. Ze zijn Frans en feminist, dus allemaal opgevoed met De Tweede Sekse waarin Simone de Beauvoir uitlegt dat we als meisje al worden geconditioneerd om ons te plooien naar het keurslijf dat vrouw zijn heet. We worden geleerd om kuis te zijn en lief, zorgzaam en bescheiden, om knap te zijn en onze benen bij elkaar te houden, om ons geluk te vinden in het dienen van de mannen in ons leven en in de maatschappij. Ons wordt geleerd om niet oud te worden en als we dat toch worden, onzichtbaar te worden en te accepteren dat onze echtgenoot op groenere weiden gaat grazen.
Ons wordt sowieso geleerd onzichtbaar te worden, in het publieke debat en op het pluche, in het bedrijfsleven en in de kunsten – zeg maar overal waar maatschappelijke macht en invloed te verdelen is.
Geen rokjes en geen roze
Ik ben ook opgegroeid met Simone de Beauvoir, maar het heeft even geduurd eer ik echt begreep wat zij bedoelde. Toen ik een klein meisje was, had ik juist het idee dat ik níet tot vrouw werd gemaakt. Mijn moeder althans deed er alles aan om alles wat naar vrouwelijkheid neigde in mij in de kiem te smoren. Ik mocht geen rokjes en geen roze, ik mocht geen strikjes in mijn haar en niet die glimmende lakschoentjes die ik zo graag wilde, en toen mijn vader deze laatste toch een keer voor mij had gekocht, werd ze razend – op mij. Niet op mijn vader, maar op mij.
Later, toen ik wat ouder werd en mijn lichaam vrouwelijke vormen begon te krijgen, verstevigde haar greep op mij. Ze bemoeide zich niet alleen met wat ik aantrok, maar ook hoe ik mijn lichaam verzorgde. Zo mocht ik onder geen beding mijn benen scheren, ik mocht geen make-up en als ik mijn volle wenkbrauwen wilde epileren, keek ze me spottend aan. IJdeltuit, noemde ze me dan. Ik weet niet of ze toen kon bevroeden dat dat woord nog altijd door mijn hoofd spookt als ik in de spiegel kijk.
Mijn moeder bemoeide zich ook graag met de manier waarop ik met anderen omging, en dan vooral met mannelijke anderen. Als ik te lief lachte, keek ze me bestraffend aan, als ik te lang met jongens over straat zwierf, noemde ze me een straatslijper, waarmee ze eigenlijk een slet bedoelde. Als ik met mijn vriendje op de brommer naar het strand wilde, dan was dat strikt verboden. Als ik datzelfde vriendje mee naar huis wilde nemen, was dat ook strikt verboden. Mijn moeder wilde niks horen over hoe verliefd ik was op die jongen. En als een jongen verliefd was op mij, dan was het een arme jongen.
Ik mocht niet mooi zijn, niet ijdel, ik mocht niet lief lachen naar jongens. Dat was nogal verwarrend, want de buitenwereld eiste precies het tegenovergestelde
Meisjes leren vrouw te zijn van andere vrouwen, te beginnen met hun moeder, las ik eens ergens. In mijn geval betekende dat dat ik vooral leerde hoe ik níet moest zijn. Ik mocht niet mooi zijn, niet ijdel, ik mocht niet lief lachen naar jongens. Dat was nogal een verwarrende boodschap, want de buitenwereld vertelde mij precies het tegenovergestelde.
De meisjes op mijn school stonden minutenlang voor de spiegel als ze uit de wc kwamen, en waren dan druk in de weer met haarlak en lippenstift, mascara en blush. Ze kochten tijdschriften waarin stond welke kleren je moest kopen en hoe je ervoor kon zorgen dat jongens je wilden versieren. Bij de kapper hingen altijd posters van vrouwen met beeldig geverfd haar, bij de drogist hingen foto’s van vrouwen in badpak met hoogopgesneden heupen, in de bioscoop waren films waarin vrouwen zeemeerminnen waren of een hoer die met de creditcard van Richard Gere een vrouw werd, op televisie was er een reclamespotje waarin een man lachend een foto maakt van zijn lachende vrouw, totdat hij inzoomt en ziet dat ze een kleine rimpel heeft in haar ooghoek. Verschrikt ziet de vrouw hoe de man ontzet zijn camera laat zakken, en ze neemt rap haar toevlucht tot Oil of Olaz, de ultieme crème met amino-peptiden en elastinestimulerend complex die lijntjes verzacht, poriën vermindert en je huid tien jaar jonger maakt.
Mijn moeder had ook Oil of Olaz op haar toilettafel staan. En ze schoor trouwens ook haar benen, deed lippenstift op en epileerde haar wenkbrauwen. Al die dingen die ik van haar niet mocht, die deed ze zelf wel. Toen ik haar daar een keer naar vroeg, zei ze raadselachtig: maar jij bent nog jong. Ik wil jou het leed besparen.
Was dat wat vrouwelijkheid betekende? Leed? Maar waarom lachten vrouwen dan altijd op al die foto’s in tijdschriften en bij de kapper? En waarom werd er dan altijd gezegd dat je moest lachen als je op straat liep of in een kroeg kwam? En waarom, als je dat niet deed, heette je dan arrogant of hautain?
Be a lady they said
Vrouwelijkheid betekende vooral verwarring, zo werd mij al vroeg duidelijk. En die verwarring heb ik nog steeds weleens. Ik ben vast niet de enige die ergens in de afgelopen weken het filmpje op internet voorbij zag komen waarin actrice Cynthia Nixon de eisen opsomt waar vrouwen aan moeten voldoen:
Het filmpje ging in no time viral omdat alle vrouwen zich wel herkennen in de dualiteit van deze boodschappen. Sommige spreken elkaar vierkant tegen – ik weet althans nog steeds niet hoe ik er naturel uit moet zien en opgemaakt tegelijk. Of hoe ik er sexy uit moet zien en er toch niet om moet vragen verkracht te worden. Of hoe ik er gespierd en slank uit moet zien, maar niet te, hoe ik er jong uit moet zien maar niet gebotoxt, hoe ik krachtig moet zijn maar niet intimiderend en zeker niet boos. Boos is niet vrouwelijk.
Dat laatste is misschien nog wel het ingewikkelds. Want er zijn best veel dingen waar je als vrouw boos om zou kunnen worden. Ik noem de vele verwarrende eisen die voor vrouwen gelden, en niet voor mannen. Maar ik noem ook de statistieken. Zondag was het International Women’s Day en dat is niet voor niets. Minder dan 10 procent van onze wereldleiders zijn vrouw. Er zijn slechts 6 landen ter wereld waar de arbeidsrechten voor vrouwen gelijk zijn aan die van mannen – en Nederland behoort daar niet toe. Een op de drie vrouwen is slachtoffer van geweld.
Is dat wat het betekent om vrouw te zijn? Slachtoffer zijn?
Veerkracht
In Woman vertellen veel vrouwen gruwelijke verhalen. Ze vertellen over verkrachting, geweld, mutilatie, verminking. Een vrouw vertelt hoe haar echtgenoot zuur in haar gezicht gooide, een ander hoe ze niet naar school kon omdat haar broertje naar school moest, weer een ander hoe ze als klein meisje werd besneden zonder dat ze begreep wat er precies gebeurde en waarom. Ze zijn schrijnend, deze verhalen en ik werd er een beetje verdrietig van.
Maar toen ik de makers voor de Volkskrant interviewde in Parijs, waren ze verbaasd.
Maar waarom werd je triest van de film, vroeg Yann mij? En ik antwoordde dat de film me opnieuw deed beseffen dat vrouwen een andere positie in de wereld hebben dan mannen, een positie waarin ze afhankelijker zijn en kwetsbaarder, en waarin hun identiteit meer wordt gedicteerd door anderen dan door henzelf. Ik zei dat als je dezelfde film over mannen zou maken, je een wezenlijk andere film zou krijgen. Misschien, zei Yann.
Vrouwen bezitten een enorme kracht, die maakt dat ze toegerust om het ingewikkelde leven te leiden dat een vrouwenleven soms is
Maar Anastasia wees op de positieve verhalen die ook de revue passeren. De verhalen over seks, liefde, moederschap, over vriendschap en overwinning. Over de kracht die vrouwen bezitten en die steeds groter wordt nu hun stem wereldwijd aanzwelt. Vrouwen zijn niet meer te stoppen, daar zijn ze beiden van overtuigd. Ze waren al anderhalf jaar aan het filmen toen MeToo begon, en het verbaasde ze niets, vertelden ze me. Ze hadden al honderden vrouwen geïnterviewd en gemerkt hoezeer vrouwen klaar zijn om hun verhaal te vertellen, klaar om hun perspectief op het leven en de wereld te geven, klaar om zich niet meer het zwijgen te laten opleggen. Deze vrouwen, bezwoer ze me, weigeren zich een slachtoffer te voelen. Die rol willen ze niet ook nog op zich nemen. Ze willen door met hun leven en als zij dat niet kunnen leiden op de manier waarop ze willen, dan zullen ze er in elk geval voor zorgen dat hun dochters dat wel kunnen.
Die kracht, dat was voor Anastasia waar de film over ging. Vrouwen bezitten een enorme kracht, die maakt dat ze veerkrachtig zijn en toegerust om het ingewikkelde leven te leiden dat een vrouwenleven soms is. Ze wist dat wel al, zei ze, maar pas nu ze al die duizenden vrouwen van over de hele wereld in de ogen had gekeken, realiseerde ze zich hoe groot die kracht was. Moet je nagaan, zei ze. Die vrouwen hadden soms zo weinig. Stel je eens voor wat die allemaal kunnen bereiken als ze een beetje meer hebben.
Is dat wat het betekent om vrouw te zijn? Sterk zijn?
En worden we dan sterk geboren, of sterk gemaakt?
Het vrouwenlichaam
Ik weet het nog altijd niet. Maar misschien is het ook niet belangrijk. Misschien gaat het er niet om of je als vrouw wordt geboren of tot vrouw wordt gemaakt, maar gaat het erom wat het betekent om vrouw te zijn.
Yann en Anastasia keken aanvankelijk iets anders tegen het hele project aan, vertelden ze me. Yann wilde vooral de gruwelijke verhalen vertellen, hij wilde laten zien dat vrouwen wereldwijd als seksuele prooi worden gezien, dat er een soort geaccepteerde vorm van geweld bestaat tegen vrouwen waar we het niet genoeg over hebben. Maar Anastasia zei nee, als je vrouwen echt wilt doorgronden, dan moet je niet focussen op het leed. Dan moet je onderzoeken wat het echt betekent om vrouw te zijn.
En dat komt, zei ze, uiteindelijk neer op het lichaam. Dat is volgens Anastasia het centrale onderwerp van deze film. Het hebben van een vrouwenlichaam betekent iets. En toen ze dat zei, begreep ik waarom ik mij verwant had gevoeld met al die vrouwen die in Woman de revue passeren. Vrouwen die de gruwelijkste dingen meemaken die ik me niet eens kan voorstellen, vrouwen die uit landen komen waarvan ik niet eens weet waar ze liggen, maar waarvan ik weet dat het leven er vele malen harder is dan in mijn luxe wereldje. Die vrouwen keken mij aan en het was alsof ik ze begreep. Alsof we iets deelden wat zo fundamenteel was, dat het alle andere verschillen oversteeg. Een vrouwenlichaam.
Mijn moeder wilde dat ik opgroeide als een vrouw die zichzelf kan zijn, zonder zich aan te passen aan alle eisen en risico’s die de wereld voor vrouwen in petto heeft
Als ik nu denk aan mijn moeder en haar Oil of Olaz, haar verboden en haar strenge blikken, begrijp ik haar ineens veel beter. Ze wilde me behoeden voor de complexen en twijfels en zelfhaat waar zijzelf zo onder leed. Ze wilde dat ik opgroeide als een vrouw die zichzelf kan zijn, zonder zich fundamenteel aan te passen aan alle verwarrende eisen en risico’s die de wereld voor vrouwen in petto heeft. Het ironische is dat ze er met al haar goede bedoelingen juist voor heeft gezorgd dat ik het heel moeilijk heb gevonden om die vrouw te zijn, en dat nog steeds vaak vind.
Maar als ik het nu moeilijk vind, dan denk ik aan de vrouwen in Woman. Hoe moeilijk hun leven ook, hoe zwaar de omstandigheden en hoe groot het onrecht dat hun ook ten deel viel, ze komen inderdaad allemaal sterk over. Als zichzelf. Misschien is dat de kracht die Anastasia bedoelde. De kracht die niet is aan te leren, de kracht die soms bedolven wordt onder moeders en reclames en maatschappelijke eisen, maar die diep in ons allemaal zit. De kracht om jezelf te zijn. Stel je eens voor wat een vrouw daarmee allemaal kan bereiken.
__________
Deze tekst droeg ik op 8 maart 2020, International Women’s Day, voor ter inleiding op de Nederlandse première van Woman in Eye, Amsterdam. Woman draait vanaf 12 maart overal in Nederland in de bioscoop. Klik hier voor meer informatie.
Maartje Laterveer 
1 Comment